انقلاب صنعتی چهارم: تحولی در الگوی تولید

در سال‌های گذشته جهان با مشکلی بزرگ روبرو شده و آن کاهش نرخ رشد تولید ناخالص داخلی¹ است. بر خلاف تصور، در 50 سال گذشته نرخ رشد اقتصادی روبه کاهش بوده است. شکل زیر درصد رشد اقتصادی را برای چند کشور مطرح صنعتی و برای کل جهان نشان می‌دهد. این نمودار حاکی از کاهش نرخ رشد سالانه است.

ادامه‌ی این روند قطعاً به نفع آیندگان نخواهد بود و باید به دنبال راهی برای تغییر این مسیر باشیم. با نگاهی بر تاریخ رشد اقتصادی خواهیم دید که پیشرفت‌های بزرگ در افزایش رشد اقتصادی همزمان با انقلاب‌هایی در تولید و صنعت بوده است. این موضوع سه بار در تاریخ روی داده است:

اولین انقلاب تولیدی: توسعه موتور بخار و استفاده از آن در تولید و صنعت در اواسط قرن نوزدهم میلادی

دومین انتقلاب تولیدی: توسعه مدل تولید انبوه² به واسطه تلاش‌های هنری فورد در ابتدای قرن بیستم میلادی

سومین انقلاب تولیدی: توسعه الکترونیک، IT و ایجاد موج اتوماسیون تولید در دهه 1970 میلادی

همه این انقلاب‌ها به دلیل افزایش چشمگیر بهره‌وری³ منجر به ایجاد تحول و جهش در رشد اقتصادی شده‌اند. این موضوع بسیار ساده است. شما برای رشد بیشتر نیازمند تولید بیشتر هستید. برای افزایش تولید باید به دنبال کار بیشتر یا سرمایه‌ی بیشتر و یا بهره‌وری بیشتر بود، که البته در عصر حاضر اهرم پیشرفت رشد اقتصادی، مورد آخر یعنی بهره‌وری بیشتر است.

امروز جهان درلبه‌ی یک تغییر و انقلابی دیگر است. در کمال تعجب این تغییر نیز مانند سه انقلاب قبلی، از تغییر در تولید نشأت می‌گیرد. اکنون چهارمین انقلاب تولیدی شگفت انگیز جهان در حال شکل‌گیری است.

به گذشته برگردیم. ما در ابتدا تلاش کردیم با انتقال کارخانجات به محل‌هایی دیگر و بعضاً دورتر با استفاده از نیروی کار ارزان قیمت و هزینه‌ها را کاهش دهیم، اما واقعیت این است که این موضوع منجر به بهبود بهره‌وری نخواهد شد. این کار فقط یک صرفه‌جویی کوتاه مدت در هزینه‌هاست، چراکه نیروی کار ارزان همیشه ارزان باقی نمی‌ماند!

پس از این تمام تلاش‌ها به سمت بزرگ کردن کارخانجات و اختصاصی کردن آن‌ها برای محصولات رفت. تلاشی برای تولید بیشتر، ذخیره‌سازی و ارائه در زمان تقاضا. اما این رویکرد نیز کمکی به بهبود بهره‌وری نکرد.

پس از اینکه همه‌ی تلاش‌ها برای حل مشکلات تولید و بهره‌وری با شکست مواجه شد، بشر به این فکر افتاد که رشد اقتصادی را از جایی به غیر از تولید نشأت بگیرد. و آن حرکت به سمت فناوری و توسعه تکنولوژی بود. در این راه نوآوری‌های زیادی انجام شد، فقط یکی از آن‌ها اینترنت است. انسان امیدوار بود این تکنولوژی‌های نوآورانه سبب رشد اقتصادی شود، اما در واقع فقط زندگی ما را تغییر دادند. به عنوان مثال اینترنت موج تغییر بزرگی در فضاهای رسانه‌ای، خدمات و سرگرمی ایجاد کرد اما هیچ کاری برای بهبود بهره‌وری انجام نداد و در کمال تعجب علیرغم همه‌ی تلاش‌ها، بهره‌وری رو به کاهش است. امروزه حتی اینترنت سبب کاهش بهره‌وری نیز شده. شما به سر کار می‌روید اما در حال گشت و گذار در شبکه‌های اجتماعی هستید! نمودار زیر روند کاهشی نرخ رشد بهره‌وری را در چند کشور صنعتی نشان می‌دهد.

اما سوال اینجاست که اگر بتوانیم همه‌ی این نیروها را ترکیب و همسو کنیم چه اتفاقی رخ می‌دهد؟ اگر امکانات و رویکردهای فعلی در حوزه‌ی تولید با تکنولوژی‌های نوآورانه جدید همسو و در کنار هم قرار گیرند شاهد بازآفرینی بزرگی در تولید خواهیم بود و این چهارمین انقلاب تولیدی خواهد بود، چیزی که هم اکنون در حال شکل گیری است.

در واقع تکنولوژی‌های مادر در حال ورود به فضای تولید هستند و بهره‌وری صنعت را بیش از پیش افزایش خواهند داد. این تحولی عظیم خواهد بود که اثر بزرگی بر رشد اقتصادی خواهد گذاشت.

آیا تا کنون ربات‌های پیشرفته‌ی تولیدی⁴ را دیده‌اید؟ این ربات‌ها در ابعاد انسان‌ هستند و قابلیت تعامل با انسان را دارند. این ربات‌ها برای انجام وظایف پیچیده و غیر تکراری قابل برنامه‌ریزی هستند. امروزه در کارخانجات تنها 8 درصد چنین فعالیت‌ها به صورت خودکار انجام می‌شود و آن هم فعالیت‌هایی که کمتر پیچیده و بیشتر تکراری هستند. اما باید بدانیم این موضوع در 10 سال آینده به 25 درصد خواهد رسید. این به این معنی است که در سال 2025 ربات‌های پیشرفته به کارگران کاملی تبدیل خواهند شد که در کنار هم سبب افزایش 20 درصدی بهره‌وری خواهند شد. این یعنی افزایش 20 درصدی خروجی تولید و در نتیجه رشد اقتصادی 20 درصدی. این موضوع یک خیال پردازی یا تصویری از جهان آینده نیست. این ربات‌ها اکنون برای ما در حال کار هستند. در سال 2015 این ربات‌ها برای آماده کردن و فروش همه‌ی محصولات شرکت آمازون در روز "دوشنبه‌ی سایبری" کمک کردند. دوشنبه‌ی سایبری لقب روز دوشنبه پس از تعطیلات روز شکرگذاری در آمریکا است که در این روز مردم تشویق به خرید آنلاین می‌شوند. این روز در سال 2015 پر فروش‌ترین روز در تاریخ خرید آنلاین بود. مردم در این روز 3 میلیارد دلار خرید الکترونیکی انجام دادند. این یک رشد اقتصادی واقعی است.

به عنوان موردی دیگر از عوامل انقلاب تولیدی می‌توان به تولید به کمک پرینترهای سه بعدی اشاره نمود. پرینترهای سه بعدی، صنعت تولید پلاستیک را به شدت بهبود داده‌اند و در حال حاضر این راه را برای فلزات در پیش دارند. به عنوان مثال در صنایع هوافضا، نازل‌های سوخت جزء پیچیده‌ترین قطعات از نظر تولید هستند. این مسئله یک دلیل دارد و آن‌ هم این است که نازل‌های سوخت از حدود 20 قطعه‌ی مختلف ساخته می‌شوند که لازم است هر قطعه به طور مجزا تولید شده و سپس با زحمت و دقت زیادی مونتاژ شوند. امروزه پرینترهای سه بعدی به تولیدکنندگان حوزه هوافضا اجازه داده تا 20 قطعه‌ی مختلف را به یک قطعه تبدیل کنند. حاصل اینکار 40 درصد بهبود بهره‌وری، 40 درصد خروجی بیشتر تولید و در نتیجه 40 درصد رشد اقتصادی بیشتر در این حوزه‌ی خاص.

اینها تنها برخی از عوامل شکل‌گیری انقلاب تولیدی چهارم هستند. انقلاب چهارم در واقع حاصل ایجاد و توسعه‌ی سیستم‌های سایبر فیزیکی⁵ است. در این مسیر تکنولوژی‌های مختلفی با رویه‌های قدیمی ادغام و همسو شده‌اند که ربات‌های پیشرفته تولید و پرینترهای سه بعدی تنها نمونه‌هایی از آن هستند. رویکردهای ادغام افقی و عمودی⁶، واقعیت افزوده⁷، رایانش ابری، شبیه‌سازی، اینترنت اشیا⁸ و شکل گیری کلان داده‌ها⁹ از جمله سایر رویکردهای اثرگذار در انقلاب چهارم تولیدی هستند. در این میان ذخیره‌سازی و آنالیز کلان داده‌ها و توسعه رویکرد ارتباطات اینترنتی از حالت ارتباط انسان با انسان به حالت ارتباط انسان با ماشین و حتی ماشین با ماشین، از مهم‌ترین علل این جهش هستند.

هیجان انگیزترین بخش این انقلاب تولیدی فراتر از بهره‌وری است و چیزی نیست جز تولید بهتر و با کیفیت‌تر، محصولاتی هوشمند و در نهایت سفارشی‌سازی گسترده محصولات. جهانی را تصور کنید که شما قادر هستید دقیقاً همان محصولی را که می‌خواهید بخرید، با عملکرد و طراحی دلخواهتان و با همان هزینه و زمانی که محصول به شکل تولید انبوه ارائه می‌شود. انقلاب صنعتی جدید این کار را میسر خواهد کرد. ربات‌های پیشرفته برای ایجاد هر پیکربندی دلخواهی از محصول بدون وقفه زمانی برای تنظیم، برنامه‌ریزی می‌شوند و پرینترهای سه بعدی بدون وقفه محصولاتی با طراحی سفارشی را تولید می‌کنند.

این انقلاب صنعتی مفاهیم گسترده‌‌ و فراتر از یک جهش کلان اقتصادی را با خود به همراه دارد. در اثر این انقلاب، کارخانه‌ها دوباره نقل مکان خواهند کرد و از فواصل دور دوباره به خانه‌های خود باز خواهند گشت. در جهان آینده سفارشی‌سازی گسترده‌ی محصولات و نزدیکی محل تولید به مصرف کننده به یک هنجار تبدیل خواهد شد. در آینده کارخانجات بسیار کوچک‌تر و البته چابک‌تر خواهند شد. این تغییرات بسیار شدید خواهد بود.

به زودی مفهوم جهانی شدن¹⁰ وارد عصر جدیدی خواهد شد. در واقع جریان تجارت از سمت شرق به غرب و بالعکس تبدیل به جریان‌های تجاری منطقه‌ای خواهد شد. با تفکر در این مسئله خواهید دید که الگوی تولید فعلی که در حال منسوخ شدن است چقدر معیوب و ناقص بوده است. در الگوی امروز محصولات تولیدی قبل از رسیدن به دست مشتریان نهایی، کل جهان را طی می‌کنند! اما در الگوی جدید محل تولید محصول دقیقاً در کنار بازار مشتری خواهد بود. این مسئله آلودگی و زیان‌های کمتری نیز برای محیط زیست خواهد داشت.

در شرایطی که انسان برای تولید آینده‌ای متصور نبود و آن را به محل‌هایی دورتر از خانه منتقل کرده و فناوری را عامل رشد اقتصادی می‌داند، باید نظر خود را برعکس کند. چهارمین جهش رشد اقتصادی تاریخ باز هم در اثر یک انقلاب در حوزه‌ی تولید است. پیش بینی می‌شود در سال 2018 میلادی هزینه تولید در چین معادل هزینه همان تولید در آمریکا باشد.

 1. Gross Domestic Product (GDP)

2. Mass Production

3. Productivity

4. Advance Manufacturing Robots

5. Cyber Physical Systems

6. Horizontal/Vertical Integration

7. Augmented Reality

8. IoT

9. Big Data

10. Globalization